Cây xoài thuộc họ Anacardiaceae (họ Đào lộn hột), là loài cây gỗ lớn thường xanh nhiệt đới, phân nhánh rậm rạp và phát triển mạnh ở vùng đất ẩm ven sông hoặc đồi thấp. Cây có chiều cao trung bình từ 15-20m, một số cá thể cổ thụ có thể đạt đến 25-30m, với đường kính thân lên đến 1m hoặc hơn. Thân cây thẳng, vỏ ngoài màu nâu xám, xù xì với vết nứt dọc, chứa nhựa mủ giúp chống chịu sâu bệnh và hạn hán. Hệ thống rễ phát triển sâu và rộng, chịu mặn nhẹ (5-10‰) và ngập úng tạm thời, hỗ trợ cây cố định đất cát và ổn định nền đất đô thị.
Lá cây xoài đơn, mọc cách, hình elip hoặc thuôn dài, dài 10-30cm, rộng 5-10cm, mặt trên xanh bóng với gân phụ nổi rõ, mặt dưới nhợt nhạt; lá dai, dày, xanh quanh năm, giúp cây quang hợp hiệu quả và tạo bóng mát đều đặn. Hoa nhỏ màu trắng đến vàng nhạt, mọc thành chùm lớn (panicle) dài 15-30cm ở đầu cành, nở theo chu kỳ mùa khô (tháng 12-3), được thụ phấn bởi ong mật và gió. Quả hình elip, dài 5-15cm tùy giống, màu vàng đến đỏ khi chín (tháng 4-6), chứa hạt lớn bên trong.
Về thành phần hóa học, lá giàu tannin và phenolic; gỗ nhẹ, bền với mật độ 0.5-0.7 g/cm³. Cây xoài ưa nắng đầy đủ, nhu cầu nước trung bình, ưa đất thoát nước tốt (độ pH 5.5-7.5), tăng trưởng nhanh (1-2m/năm ở giai đoạn đầu), với khả năng tái sinh tự nhiên mạnh mẽ từ hạt hoặc ghép, mật độ trồng lý tưởng 200-400 cây/ha cho bóng mát đô thị.
Đặc biệt, cây xoài cổ thụ (trên 100 năm tuổi) có thân lớn, tán rộng hơn, tạo bóng mát diện rộng (lên đến 200-300m²), và ít sâu bệnh nhờ hệ miễn dịch tự nhiên phát triển.
Phân bố và môi trường sống của cây xoài ở Việt Nam
Cây xoài (Mangifera indica) có nguồn gốc từ Ấn Độ, được du nhập vào Việt Nam từ thế kỷ 18 và nay trở thành cây ăn quả phổ biến. Ở nước ta, loài cây này phân bố rộng rãi từ Bắc Bộ (Hà Nội, Nam Định) đến Nam Bộ (Đồng Nai, Tiền Giang), với diện tích trồng lớn nhất tại Đồng bằng sông Cửu Long và Đông Nam Bộ – tổng diện tích quốc gia đạt 100.000-150.000 ha. Cây xoài cổ thụ nổi bật ở các tỉnh miền Nam như Cà Mau (cây hơn 300 tuổi ở vùng nước mặn) và Bạc Liêu (cây di sản hơn 340 tuổi gắn với truyền thuyết hổ ba chân), nơi chúng sống xanh tốt nhờ khả năng chịu mặn.
Cây xoài thường mọc xen lẫn với các loài như cau, dừa, tạo hệ sinh thái đa dạng ven sông. Chúng phát triển tốt ở khí hậu nhiệt đới gió mùa với lượng mưa 1.200-2.000mm/năm, nhưng cây cổ thụ cần không gian rộng để tán phát triển, phù hợp trồng ở công viên, sân vườn lớn hoặc dự án cảnh quan đô thị.
Công dụng làm cây xanh bóng mát và cảnh quan của cây xoài
Cây xoài là lựa chọn lý tưởng cho mục đích trồng cây xanh bóng mát và cảnh quan nhờ tán lá rộng, xanh quanh năm và khả năng chịu ô nhiễm đô thị tốt. Tán cây hình ô hoặc tròn, đường kính 10-15m, tạo bóng mát diện rộng cho đường phố, công viên và khu dân cư, giảm nhiệt độ không khí 3-5°C. Lá xanh bóng, thay đổi theo mùa (mới xanh non, già xanh đậm), mang lại vẻ đẹp tự nhiên, kết hợp với hoa trắng vàng và quả chín vàng đỏ làm điểm nhấn cảnh quan.
Đối với cây xoài cổ thụ, giá trị cảnh quan càng cao: thân lớn uốn lượn, tán rộng như “ông lão” che chở, thường được công nhận là di sản văn hóa (như cây xoài Bạc Liêu). Chúng được di dời hoặc nhân giống để trồng ở resort, khu du lịch, tạo không gian xanh lịch sử. Giá cây cổ thụ đường kính 15-25cm dao động 3-10 triệu đồng/cây, tùy kích thước, phù hợp dự án lớn như xanh hóa Hà Nội hoặc TP. Hồ Chí Minh.
Trồng cây xoài giúp chống xói mòn đất, lọc bụi và cải thiện chất lượng không khí, với chi phí bảo dưỡng thấp (tưới nước định kỳ, cắt tỉa tán).
Sản phẩm từ cây xoài cổ thụ
Cây xoài cổ thụ không chỉ dùng cho bóng mát mà còn cung cấp sản phẩm giá trị cao từ gỗ, nhựa và lá, được khai thác bền vững để tránh phá hủy.
- Gỗ xoài cổ thụ: Gỗ nhẹ, bền, vân đẹp (màu nâu vàng óng), dùng làm nội thất (bàn ghế, tủ), đồ thủ công và sàn nhà. Gỗ từ cây trăm năm tuổi có độ bền cao, chống mối mọt, giá 20-50 triệu đồng/m³, phổ biến ở các xưởng chế biến miền Nam.
- Nhựa mủ: Nhựa từ thân cây cổ thụ chiết xuất làm sơn, keo dán và thuốc trừ sâu tự nhiên, với sản lượng 5-10 lít/cây/năm.
- Lá và cành: Lá rụng làm phân bón hữu cơ giàu kali, hỗ trợ nông nghiệp hữu cơ; cành già dùng làm củi hoặc than sạch.
Những sản phẩm này từ cây cổ thụ mang giá trị văn hóa, thường được chứng nhận FSC (bền vững), góp phần bảo tồn di sản như cây xoài Cà Mau.
Ngoài ra, cây xoài cổ thụ còn được dùng làm cây cảnh quan và cây công trình. Bóng mát cây xoài dưới tán là rậm với độ phủ rộng mát hơn nhiều loài cây khác. Cây xoài đang rất được yêu thích, là lựa chọn của nhiều công trình tư nhân và công cộng.
Công dụng y học và lợi ích sức khỏe từ cây xoài
Trong y học dân gian, cây xoài có lá chua đắng, tính bình, tác dụng thanh nhiệt, giải độc; vỏ cây chữa tiêu chảy, lỵ. Lá sắc nước (20-30g/ngày) hỗ trợ tiêu hóa, giảm viêm; quả giàu vitamin C (gấp 3 lần cam) tăng miễn dịch. Từ cây cổ thụ, lá già dùng làm trà thảo mộc hạ huyết áp. Nghiên cứu hiện đại xác nhận lá chứa quercetin chống oxy hóa, hỗ trợ tim mạch.
Vai trò sinh thái và bảo vệ cây xoài
Cây xoài đóng vai trò then chốt trong hệ sinh thái: tán rộng chắn gió, cố định đất ven sông (giảm xói mòn 40-50%), hấp thụ CO2 (10-15 tấn/ha/năm). Chúng hỗ trợ đa dạng sinh học với hoa thu hút ong, quả nuôi chim. Cây cổ thụ là “lá phổi” lịch sử, bảo vệ chống biến đổi khí hậu.
Ở Việt Nam, diện tích xoài đang tăng nhưng cây cổ thụ suy giảm do đô thị hóa. Các dự án như di dời cây di sản ở Bạc Liêu đang được đẩy mạnh để bảo tồn.
Trồng cây xoài xây dựng cảnh quan xanh bền vững
Cây xoài và đặc biệt cây xoài cổ thụ là lựa chọn hoàn hảo cho bóng mát và cảnh quan, kết hợp giá trị sản phẩm kinh tế cao. Từ tán xanh che chở đến gỗ quý bền vững, loài cây này góp phần xây dựng đô thị xanh Việt Nam. Hãy hành động: trồng cây xoài trong sân vườn hoặc hỗ trợ bảo tồn di sản để tương lai xanh hơn.
Cây xanh Hòa An.