Cây mắm là loài cây ngập mặn kiên cường với hệ thống rễ phổi độc đáo và khả năng chống chịu mặn cao? Còn gọi là mắm biển hoặc mắm đen (tên khoa học chính: Avicennia marina (Forssk.) Vierh.), cây mắm không chỉ là biểu tượng của sức sống bền bỉ ven biển mà còn đóng góp lớn vào bảo vệ môi trường, y học dân gian và kinh tế địa phương.
Đặc điểm sinh học của cây mắm
Cây mắm thuộc họ Verbenaceae (họ Vẹt), là loài cây bụi hoặc cây gỗ nhỡ ngập mặn thường xanh, phân nhánh nhiều và phát triển mạnh ở vùng đất bùn lầy ven biển. Cây có chiều cao trung bình từ 8-20m, một số cá thể có thể đạt đến 15m, với thân gỗ có vỏ xám nhạt đến nâu xám, cành non có 4 góc rõ rệt và cành già khúc khuỷu. Rễ phát triển mạnh mẽ, bao gồm rễ đất mọc sâu để hút nước và hệ thống rễ phổi (pneumatophores) mọc thẳng đứng khỏi mặt bùn cao 20-50cm, tạo thành cụm dày đặc. Những rễ phổi này đóng vai trò quan trọng trong việc hấp thụ dưỡng khí (Oxy) trong môi trường thiếu không khí, đồng thời cố định bùn đất chống xói mòn.
Lá cây mắm đơn, mọc đối xứng, hình bầu dục thuôn hoặc trái xoan ngược, dài 5-12cm, rộng 2-5cm, mép hơi lượn sóng, mặt trên nhẵn xanh bóng, mặt dưới phủ lớp lông trắng bạc tạo vẻ ngoài “mắm trắng” đặc trưng. Mỗi cành nhỏ thường có 5-7 cặp lá, với cuống lá ngắn và gân lá nổi rõ. Hoa nhỏ màu trắng hoặc vàng nhạt, mọc thành chùm 3-7 hoa ở đầu cành, đường kính 0.5-1cm, nở nhiều nhất vào đầu hè (tháng 4-6 dương lịch), được thụ phấn bởi côn trùng và gió. Quả là loại hộp dẹt chứa 4 hạt, chín từ tháng 9-11, phân tán bằng nước giúp cây lan tỏa nhanh chóng trong môi trường ngập mặn.
Về thành phần hóa học, vỏ cây chứa tannin cao (10-20%), các hợp chất phenolic, flavonoid và alkaloid; lá giàu tinh dầu xua đuổi côn trùng. Cây mắm chịu mặn cực cao (lên đến 30-40‰), ưa sáng và tăng trưởng nhanh ở vùng ngập triều mạnh, với khả năng tái sinh tự nhiên mạnh mẽ nhờ hạt phân tán bằng nước, mật độ lên đến hàng nghìn cây/ha ở bãi bồi mới.
Phân bố và môi trường sống của cây mắm ở Việt Nam
Cây mắm (Avicennia marina) có nguồn gốc từ các vùng nhiệt đới ven biển Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, phân bố rộng rãi từ Ấn Độ, Đông Nam Á đến Australia và Châu Phi. Ở Việt Nam, loài cây này phổ biến ở các rừng ngập mặn ven biển từ Bắc Bộ (như Vườn Quốc gia Xuân Thủy, Nam Định) đến Nam Bộ (Cà Mau, Bạc Liêu, Trà Vinh), với mật độ cao nhất ở đồng bằng sông Cửu Long. Đây là loài cây tiên phong ở vùng ngập triều mạnh, trên nền đất bùn sét pha cát, nơi độ mặn cao, phù sa dồi dào và thủy triều dâng hàng ngày.
Cây mắm thường mọc xen lẫn với các loài như đước, vẹt, sú và bần, tạo nên hệ sinh thái đa tầng chống xói mòn. Chúng phát triển tốt ở bãi bồi mới, nơi đất còn lầy lội và thiếu oxy, và có khả năng thích nghi với đa dạng di truyền cao giữa các quần thể ven biển. Theo các nghiên cứu, cây mắm chiếm tỷ lệ lớn trong rừng ngập mặn Việt Nam, góp phần hình thành cấu trúc và chức năng hệ sinh thái ven biển.
Công dụng kinh tế của cây mắm
Cây mắm là nguồn tài nguyên kinh tế quý giá cho cộng đồng ven biển nhờ gỗ và các bộ phận dễ khai thác. Gỗ cây cứng, nặng và chịu nước tốt, được sử dụng làm củi đốt, than củi chất lượng cao (với nhiệt lượng lớn), ván lạt và đồ thủ công mỹ nghệ. Ở Việt Nam, than từ cây mắm là sản phẩm xuất khẩu quan trọng, hỗ trợ sinh kế cho hàng ngàn hộ dân địa phương.
Vỏ cây chứa tannin dồi dào (10-20%), được chiết xuất cho công nghiệp thuộc da, nhuộm vải tự nhiên và mực nhuộm. Lá có thể dùng làm phân bón hữu cơ hoặc xua đuổi côn trùng trong nông nghiệp. Với giá trị này, cây mắm được trồng quy mô lớn trong các dự án rừng phòng hộ, mang lại thu nhập bền vững và thúc đẩy du lịch sinh thái ở các khu bảo tồn ven biển.
Công dụng y học và lợi ích sức khỏe từ cây mắm
Trong y học dân gian Việt Nam và các nước Đông Nam Á, cây mắm được sử dụng rộng rãi nhờ các hợp chất kháng khuẩn, chống viêm và tannin phong phú. Phần lá, hạt, vỏ và rễ là dược liệu chính, với các ứng dụng sau:
- Vỏ cây và rễ: Sắc nước chữa tiêu chảy, lỵ, vết thương ngoài da và ngừa thai (uống 20-30g/ngày). Chúng còn hỗ trợ điều trị sốt rét và độc tế bào nhờ hoạt tính sinh học cao.
- Lá: Xua đuổi muỗi hiệu quả nhờ tinh dầu; giã nát đắp chữa viêm nhiễm da, bí tiểu tiện.
- Hạt: Nghiền bột chữa xuất huyết, cầm máu và các bệnh đường ruột.
Nghiên cứu hiện đại xác nhận chiết xuất từ cây mắm có tác dụng chống oxy hóa, kháng nấm, ức chế ung thư và bảo vệ gan. Tuy nhiên, cần sử dụng dưới sự hướng dẫn của chuyên gia để tránh tác dụng phụ, đặc biệt với phụ nữ mang thai.
Vai trò sinh thái và bảo vệ cây mắm
Cây mắm đóng vai trò then chốt trong hệ sinh thái rừng ngập mặn: hệ rễ phổi cố định bùn đất, chắn sóng và chống xói mòn bờ biển, giảm ngập mặn. Chúng tạo môi trường sống phong phú cho cá tôm, cua, chim di cư và lọc nước thải, hấp thụ CO2 hiệu quả chống biến đổi khí hậu. Ở Vườn Quốc gia Xuân Thủy và Cà Mau, rừng cây mắm bảo vệ hàng nghìn hecta đất khỏi sạt lở sau bão, duy trì đa dạng sinh học ven biển.
Do đô thị hóa, ô nhiễm và khai thác quá mức, diện tích rừng đang suy giảm, ảnh hưởng đến đa dạng di truyền. Các dự án trồng mới với kỹ thuật gieo hạt và giàn che đang được đẩy mạnh để phục hồi hệ sinh thái bền vững.
Trồng và bảo vệ cây mắm là hành động cho tương lai xanh ven biển
Cây mắm với sức sống mãnh liệt và giá trị đa chiều từ y học, kinh tế đến sinh thái. Là “lá chắn” tiên phong trong rừng ngập mặn, loài cây này không chỉ bảo vệ bờ biển mà còn mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng. Hãy cùng hành động: trồng cây mắm hoặc tham gia bảo tồn tại Vườn Quốc gia Xuân Thủy để góp phần xây dựng tương lai xanh cùng những loại cây rừng ngập mặn khác như: đước, vẹt, đưng…
Bạn đã từng thấy cây mắm ở rừng ngập mặn nào chưa? Chia sẻ kinh nghiệm ở phần bình luận bên dưới! Theo dõi website để khám phá thêm về cây ngập mặn Việt Nam.
Cây xanh Hòa An.