Cây nhãn (Dimocarpus longan) có nguồn gốc từ Đông Nam Á, được du nhập rộng rãi ở Việt Nam từ thời phong kiến và nay trở thành cây ăn quả phổ biến. Ở nước ta, loài cây này phân bố từ Bắc Bộ (Hưng Yên – quê hương nhãn lồng nổi tiếng) đến Nam Bộ (Tiền Giang, Bến Tre), với diện tích trồng lớn nhất tại đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long – tổng diện tích quốc gia đạt 40.000-50.000 ha. Cây nhãn cổ thụ nổi bật ở Hưng Yên (cây trăm tuổi cho quả to, ngọt), Thái Bình (cây cổ thụ xù xì, uốn lượn) và các làng nghề truyền thống, nơi chúng sống xanh tốt nhờ đất phù sa màu mỡ.
Cây nhãn thường mọc xen lẫn với các loài như vải, chôm chôm, tạo hệ sinh thái đa dạng ven sông. Chúng phát triển tốt ở khí hậu cận nhiệt đới gió mùa với lượng mưa 1.200-1.800mm/năm, nhưng cây cổ thụ cần không gian rộng để tán phát triển, phù hợp trồng ở công viên, sân vườn lớn hoặc dự án cảnh quan đô thị.
Sản phẩm liên quan từ cây nhãn
Cây nhãn cung cấp đa dạng sản phẩm từ quả đến gỗ, với giá trị kinh tế cao, đặc biệt từ cây cổ thụ được khai thác bền vững.
- Quả nhãn: Sản phẩm chính, dùng ăn tươi, sấy khô, ngâm đường hoặc chế biến rượu nhãn (như nhãn lồng Hưng Yên). Quả giàu đường (15-20%), vitamin C, xuất khẩu đạt 10.000-15.000 tấn/năm, giá 20.000-50.000 đồng/kg.
- Gỗ nhãn: Từ cây cổ thụ, gỗ nhẹ, vân đẹp màu nâu vàng, dùng làm nội thất (bàn ghế, tủ), đồ thủ công và sàn nhà; giá 30-60 triệu đồng/m³, bền chắc chống mối mọt.
- Lá và vỏ: Lá dùng làm trà thảo mộc thanh nhiệt; vỏ chứa tannin chiết xuất nhuộm vải tự nhiên hoặc làm phân bón hữu cơ.
- Nhựa mủ: Từ cây cổ thụ, dùng sản xuất sơn, keo dán và thuốc trừ sâu sinh học, với sản lượng 3-5 lít/cây/năm.
Những sản phẩm này từ cây cổ thụ mang giá trị văn hóa, thường gắn với di sản như nhãn lồng Hưng Yên.
Công dụng làm cây xanh bóng mát và cảnh quan của cây nhãn cổ thụ
Cây nhãn cổ thụ là lựa chọn lý tưởng cho mục đích trồng cây xanh bóng mát và cảnh quan nhờ tán lá rậm rạp, xanh quanh năm và dáng vẻ cổ kính. Tán cây hình tròn rộng 10-15m, tạo bóng mát diện rộng cho đường phố, công viên và khu dân cư, giảm nhiệt độ không khí 2-4°C. Lá xanh đậm, mép quăn nhẹ, kết hợp hoa trắng kem và quả nâu đỏ làm điểm nhấn thẩm mỹ, đặc biệt ở các dự án đô thị như Hà Nội hoặc TP. Hồ Chí Minh.
Ở Hưng Yên và Thái Bình, cây nhãn cổ thụ trăm tuổi được trồng làm “cây di sản”, tạo không gian xanh lịch sử, thu hút du lịch. Chúng chống xói mòn đất, lọc bụi và cải thiện chất lượng không khí, với chi phí bảo dưỡng thấp (cắt tỉa tán định kỳ). Giá cây cổ thụ đường kính 20-30cm dao động 5-15 triệu đồng/cây, phù hợp dự án lớn.
Công dụng y học và lợi ích sức khỏe từ cây nhãn
Trong y học dân gian, cây nhãn có lá chua đắng, tính bình, tác dụng thanh nhiệt, bổ huyết; vỏ cây chữa tiêu chảy. Lá sắc nước (20-30g/ngày) hỗ trợ tiêu hóa, giảm viêm; quả giàu vitamin C tăng miễn dịch. Từ cây cổ thụ, lá già dùng làm trà hạ huyết áp. Nghiên cứu xác nhận lá chứa quercetin chống oxy hóa, hỗ trợ tim mạch.
Vai trò sinh thái và bảo vệ cây nhãn
Cây nhãn đóng vai trò then chốt trong hệ sinh thái: tán rộng chắn gió, cố định đất ven sông (giảm xói mòn 30-40%), hấp thụ CO2 (8-12 tấn/ha/năm). Chúng hỗ trợ đa dạng sinh học với hoa thu hút ong, quả nuôi chim. Cây cổ thụ là “lá phổi” lịch sử, bảo vệ chống biến đổi khí hậu.
Ở Việt Nam, diện tích nhãn tăng nhưng cây cổ thụ suy giảm do đô thị hóa. Các dự án di dời di sản ở Hưng Yên đang được đẩy mạnh để bảo tồn.
Trồng cây nhãn vừa có bóng mát vừa cho quả ngọt
Cây nhãn và đặc biệt cây nhãn cổ thụ là lựa chọn hoàn hảo cho bóng mát và cảnh quan, kết hợp sản phẩm kinh tế cao từ quả đến gỗ. Từ tán xanh che chở đến di sản văn hóa, loài cây này góp phần xây dựng đô thị xanh Việt Nam. Hãy hành động: trồng cây nhãn trong sân vườn hoặc hỗ trợ bảo tồn di sản để tương lai xanh hơn.
Bạn đã từng ngồi dưới tán cây nhãn cổ thụ nào chưa? Chia sẻ ở bình luận!
Cây xanh Hòa An.